کاروانسرای رباط شرف سرخس

کاروانسرای رباط شرف کجاست؟

بدون تردید جاده ابریشم یا شاهراه بزرگ خراسان یکی از عوامل مهم توسعه و فرهنگی اقتصادی ایران و به خصوص استان خراسان تا همین دهه اخیر و حتی تا زمان قاجار و قبل از بوجود آمدن و حضور ماشین در زندگی امروزی بوده است. زیرا که از طریق همین راه است که از سوی بزرگان، دانشمندان، عارفان و در واقع بشارت دهندگان علوم و فرهنگ به این سرزمین می آمده اند و بعد از این سرزمین می رفتند و از سوی دیگر کاروان های بزرگ تجاری در رفت و آمد بودند و مبادله کالا می کردند و رونق فرهنگی و اقتصادی را باعث می شدند.

اما می دانیم که به هرحال اشخاصی که در این جاده ها و در این راه ها رفت و آمد می کردند و مثل کسان دیگر که در شهرها و روستاها ساکن هستند و نیازهای حیاتی دارند این افراد هم نیازهای حیاتی داشتند و این نیازها را باید رفع و رجوع می کردند و باید تاسیسات و ابنیه ای ساخته می شد تا پاسخگوی این نیازها باشد. یکی از این تاسیسات که بسیار در فرهنگ قدیم مطرح بوده و جایگاه بسیار مهمی داشته (حتی ساخت این موسسه به عنوان یک عمل خیر یا ضرب المثل می توانسته قرار بگیرد) کاروانسرا یا رباط بوده است. که ما اشخاصی در تاریخ داریم که حتی تمام سپرده های مالی خود را در طول زندگی در نهایت برای ساخت یک کاروانسرا خرج می نمودند. از جمله در نزدیکی تربت حیدریه کاروانسرای بی بی را داریم که این کاروانسرا توسط یک بانوی فاضله ساخته شده که علاوه بر تمامی مالش که برای این کاروانسرا پرداخت کرده خودش هم در ساخت کمک می کرده است.

معماری کاروانسرای رباط شرف

کاخ رباط ها از نظر فضای زندگی متفاوت بودند یعنی محل خدماتی و اصطبل ها از محل زندگی جدا بودند و محل زندگی منحصر به یک یا چند آپارتمان بود. رباط شرف سرخس یکی از کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط های جاده ابریشم می باشد. کاروانسرای رباط شرف سرخس دارای دو حیاط است. نقطه عطف حیاط شاه نشین عبارت از ایوان کاروانسرای رباط شرف بوده است. ایوان کاروانسرای شرف سرخس به بهترین شکل ممکن تزئین شده است. البته خود نحوه ساخت این ایوان باشکوه است. هم پیشانی برافراشته ایوان و هم کتیبه های آجری که بر اطراف ایوان به صورت کوفی نوشته شده و هم چنین گچ بری هایی که در داخل ایوان کار شدند همه این ها در مجموع تحسین برانگیز است.

باتوجه به کتیبه موجود قدمت کاروانسرای رباط شرف خراسان به سال ۵۴۹ هجری قمری در زمان سلطان سنجر سلجوقی برمیگردد که با مصالح آجر و گچ ساخته شده‌ است و بی‌ شک یکی از شاهکارهای هنر ایرانی به شمار می‌ رود.

بهترین نوع پخت گچبری سلجوقی را می توان در این بنا ببینیم. در همین ایوان طولانی ترین و نسبتا سالم ترین کتیبه باقی مانده است. دیگر تاسیساتی که در این حیاط دیده می شود اختصاص به شخص شاه داشته است . در این حیاط سه اصطبل می باشد، که این اصطبل ها خاص اسب های شخص شاه بوده یا کسانی که خیلی نزدیک به شاه بوده اند. مطبخ های شاهی هم در این مکان هست. مسجد زیبا و جالبی در این حیاط رباط شرف هست  که می توانسته حتی پاسخگوی نیازهای اعتقادی و مذهبی این شخص باشد.

در حیاط اول یکسری مال بند وجود دارد. مال بندها یا اصطبل ها محل نگهداری حیوانات و مرکوبین کاروان بوده و همین طور فضاهایی جهت استراحت متولیان این حیوانات قرار گرفته است. ارزش کاروانسرای شرف به این موارد گفته شده نیست، این کاروانسرا در واقع از جهت هنری قابل ارزش است. در کاروانسرای رباط شرف شاهد هنرمندی هنرمندان برجسته و دست اول ایران در دوره سلجوقی هستیم. هنر آجرکاری و هنر گچ بری به کمال در این مجموعه دیده می شود.

کاروانسرای رباط شرف در خارج از کشور خیلی مطرح بوده و آن را به عنوان موزه آجر نامگذاری کردند و کاملا دلیلشان موجه هست. هر شکلی را که تصور کنید که با قرار دادن آجر در کنار هم این شکل ها را می توان ایجاد کرد در رباط شرف سرخس به چشم می خورد. اضافه بر چیدمان این آجرها که اشکال هندسی می تواند ایجاد کند آجرها منقوش به نوشته هستند، یعنی با قرار دادن آجرها بر روی همدیگر می بینید که هنر آجرکار در واقع خط ایجاد کرده، از جمله دو کتیبه بسیار جالب و زیبا که بر پیشانی ورودی کاروانسرا و همینطور پیشانی ایوان انتهای کاروانسرا هست که بسیار اعجاب برانگیز و باشکوه است.

مورد دیگری که در کاروانسرای رباط شرف شاهد هستید تنوع کاربرد آجر و تنوع ایجاد اشکال است. به این معنی که با توجه به این واقعیت که هنر اسلامی، هنر متقارن است ولی ما در رباط شرف با کمال تعجب می بینیم که قرینه سازی در یک کلیتی صورت گرفته ولی در تزیینات آجری قرینه سازی رعایت نشده است و اینطور آدم تصور می کند که انگار این هنرمند یک زمینه ای را دیده و می خواسته تمام هنرش را در اینجا به نمایش بگذارد و در هر اتاقی این تزئینات آجری را اجرا کرده و حتی در طاق نماهای مختلف یک اتاق هم دیده می شود.

دو گونه هنر گچبری در این کاروانسرا به چشم می خورد. گونه اول به صورت کتیبه گچی در آورده شده، که بر روی دو محراب حیاط اول و دوم دیده می شود؛ و گونه دوم که به صورت اشکال با موضوعات گیاهی، هندسی است که بهترین نوع این گچبری را در زیر طاق ایوان انتهایی حیاط دوم مشاهده می کنید، که در آن قسمت به شیوه بسیار زیبایی استادان گچبر توانستند هنرشان را عرضه نمایند.

مسأله ای که در یک کلیت می خواهیم نتیجه بگیریم این است که غیر از هنرنمایی هنرمندان و معماران رباط شرف خراسان، محاسبات ریاضی نیز در این بنا صورت پذیرفته است که این محاسبات و روش ها هم در آجرچینی و هم در گچ بری و هم ایجاد سازه بسیار مهم و تعیین کننده بوده و ما را به این نتیجه می رساند، که آن هنرمند بزرگ سلجوقی یک ریاضیدان نیز بوده است. این مجموعه رباط شرف به عنوان یک سمبل هنری و یک نماد علمی می توان عنوان نمود و به آن افتخار کرد که در این گوشه پراکنده از ایران عزیز و در کنار جاده ابریشم و حد فاصل بین مشهد و سرخس واقع شده است.

کاروانسرای رباط شرف از جاذبه های تاریخی و باستانی سرخس می باشد.

عکس رباط شرف سرخس