شهر زیرزمینی سامن و تاریخ 4000 ساله ایران

سامن یکی از قدیمی ترین و کهن ترین شهرها و زیستگاههای انسانی در ایران میباشد و شهر زیرزمینی سامن نیز، قدیمی ترین شهر زیرزمینی ایران است از نظر باستان شناسی یکی از منحصر به فردترین شهرهای زیر زمینی جهان به شمار میرود. شهر زیر زمینی سامن ۳۵۰۰ تا ۱۰ هزار سال قدمت دارد.

بررسی ها نشان می دهند شهر زیرزمینی سامن همدان در دوره پیش از اشکانیان به صورت کاملا مخفیانه ساخته شده و برای برگزاری مراسم مذهبی میترائیسم به صورت کاملا پنهانی مورد استفاده قرار می گرفته است. پس از کشف شهر زیر زمینی سامن توسط اشکانیان، عملیات حفر کردن و گسترش آن به اوج خود رسید که با گذشت زمان و کاهش قدرت اشکانیان، به عنوان پناهگاه و گورستان افراد خاص استفاده می شد.

سفر من به شهر زیرزمینی سامن

می خواهم شما را با خودم همراه کنم در سفری که هنوز برایم تازه و زنده است؛ سفری به دل تاریخ، به جایی به نام شهر زیرزمینی سامن. وقتی متوجه شدم جزو اولین بازدیدکنندگان این شهر هستم، حس خاصی تمام وجودم را در بر گرفت. نه حس غرور، بیشتر شبیه یک هیجانِ کشف بود؛ انگار این شهر با همه رازهای پنهانش داشت مرا صدا می زد.

شهر زیرزمینی سامن درست کنار شهر ملایر قرار دارد؛ فقط چند دقیقه با ملایر فاصله دارد، اما باور نمی کنید چقدر حال وهوایش متفاوت است. وقتی وارد شدم، احساس کردم از دنیای شلوغ امروز جدا شده ام و پا به دنیای دیگری گذاشته ام. دنیایی که هنوز سکوت در آن حرف می زند و دیوارهایش داستان تعریف می کنند.

من واقعاً آنجا حضور داشتم. به دل تاریخ قدم گذاشتم، تاریکی را لمس کردم، صدای خاک را شنیدم. حالا که برگشته ام، دلم می خواهد این تجربه را با شما به اشتراک بگذارم؛ چون مطمئنم وقتی بیشتر درباره شهر زیرزمنی سامن بدانید، مثل من مشتاق می شوید که یک روز از نزدیک آن را ببینید و لمس کنید.

تجربه شخصی خودم از سفر به شهر زیرزمینی سامن را در ویس زیر به اشتراک گذاشته ام؛ مطمئناً با شنیدن این فایل، حس نزدیکی بیشتری نسبت به این شهر پیدا خواهید کرد:

کشف ۳ هکتار از شهر زیرزمینی سامن ملایر

حدود پنج یا شش سال پیش بود که این شهر، که یکی از شهرهای زیرزمینی ایران محسوب می شود، به طور کاملاً تصادفی کشف شد. در جریان اجرای پروژه فیبر نوری توسط شرکت مخابرات و حین انجام عملیات کَنده کاری، کارگران به فضاهای خالی و معماری عجیبی برخوردند. از همان لحظه، همه چیز تغییر کرد.

باستان شناسان خیلی سریع وارد عمل شدند و از اداره میراث فرهنگی درخواست کردند که محل را از شرکت مخابرات خریداری کند. این انتقال هم انجام شد و روند کاوش ها آغاز گردید. با این حال، نکته قابل توجه اینجاست که نزدیک به ۷۰ درصد از شهر زیرزمینی هنوز زیر خانه های مسکونی مردم یا در زیر جاده های اطراف قرار دارد و همچنان کشف نشده باقی مانده است. همین موضوع باعث شده است تنها بخشی از این شهر برای بازدید عموم آماده و قابل دسترس باشد.

شهر زیرزمینی سامن بدون استفاده از هیچ گونه مصالح ساختمانی و کاملاً در دل بستر سنگی گرانیت ساخته شده است. این مجموعه در سه طبقه و در عمقی بین ۴ تا ۶ متر زیر سطح زمین گسترش یافته و درست در زیر شهر امروزی سامن قرار دارد. تا به حال، فقط حدود ۳ هکتار از این شهر توسط باستان شناسان کاوش شده است. نکته جالب تر اینکه یک رشته قنات فعال و چند هزار ساله در دل این شهر جریان دارد که نشان می دهد ساکنان باستانی منطقه از دانش مهندسی بسیار پیشرفته ای برخوردار بوده اند.

موقعیت جغرافیایی شهر زیرزمینی سامن

در استان همدان و در فاصله ای بسیار نزدیک به شهر ملایر، شهر زیرزمینی سامن قرار دارد؛ آن قدر نزدیک که وقتی از ملایر به سمت سامن حرکت می کنید، حتی فرصت نمی شود آهنگ ماشین به انتهای خودش برسد! فقط چند دقیقه مسیر است تا رسیدن به دنیایی کاملاً متفاوت. البته این چند دقیقه فقط روی نقشه یا جی پی اس کوتاه به نظر می رسد؛ در واقع، شما در حال حرکت به اعماق تاریخ هستید.

از نظر جغرافیایی، شهر باستانی سامن در جنوب غربی استان همدان و در دل دشت های آرام و نسبتاً خشک منطقه قرار گرفته است. این منطقه از نظر اقلیمی نیز با آب وهوای نیمه خشک، تابستان های گرم و زمستان های نسبتاً سرد، فضایی متفاوت نسبت به شهرهای شمالی یا جنوبی ایران دارد. همین تفاوت اقلیمی، حس و حال بازدید از سامن را هم خاص تر می کند؛ چراکه به محض ورود به فضای زیرزمینی، ناگهان از دنیای گرم و خشک روی زمین وارد محیطی خنک، نمور و رازآلود می شوید که هیچ شباهتی به دنیای بیرون ندارد.

مسیر دسترسی به شهر زیرزمینی سامن 

دسترسی به سامن بسیار ساده است. اگر از سمت تهران حرکت کنید، حدود ۴۰۰ کیلومتر مسیر پیش رو دارید و پس از رسیدن به شهر ملایر، تنها با چند دقیقه رانندگی می توانید خودتان را به ورودی شهر زیرزمینی سامن برسانید. این نزدیکی به ملایر باعث شده است که سامن به راحتی در برنامه سفر گردشگرانی قرار بگیرد که قصد بازدید از جاذبه های همدان یا جنوب استان را دارند.

اما برخلاف مسیر آسان، حال وهوای سامن کاملاً متفاوت از ملایر است. ملایر شهری زنده و پرجنب وجوش است، پر از صدای ماشین ها، رفت وآمد مردم، بازار و زندگی مدرن امروزی. اما زمانی که وارد سامن می شوید، گویی قدم به برشی از گذشته گذاشته اید؛ سکوت فضا را پر کرده است، خیابان ها خلوت اند، فضا آرام است و حتی سبک راه رفتن مردم هم متفاوت به نظر می رسد. انگار زمان در اینجا با ریتمی کندتر حرکت می کند.

در واقع، تضاد میان «فاصله مکانی کم» و «فاصله زمانی زیاد» بین ملایر و سامن، بخشی از جذابیت سفر به این منطقه به شمار می رود. چراکه در عرض تنها یک دقیقه، نه تنها مکان، بلکه قرن ها زمان را نیز پشت سر می گذارید.

شهر زیرزمینی سامن تمدنی از هزاران سال پیش

بر اساس یافته های باستان شناسی، تاکنون بیش از ۶۰ اسکلت انسانی از دل شهر زیرزمینی سامن بیرون کشیده شده است؛ از نوزاد و کودک گرفته تا بزرگ سال. این کشفیات باعث شده اند قدمت این شهر را حدود ۴۰۰۰ سال تخمین بزنند. تصور کنید در دل راهروهای سنگی قدم می زنید، درست همان جایی که قرن ها پیش انسان هایی با باورها، دغدغه ها و زندگی هایی مشابه با ما زندگی کرده اند.

نخستین کاربرد آیینی شهر زیرزمینی سامن به عنوان گورستان و محل تدفین مردگان شناخته می شود. تدفین های انجام شده در این مجموعه عمدتاً به شیوه چمباتمه ای بوده است؛ به این صورت که بدن متوفی به صورت خمیده و با زانوهایی جمع شده رو به سینه قرار داده شده، و همراه با او اشیایی مانند ظروف سفالی، ابزارهای مفرغی و تزئینات شخصی نیز دفن می شده اند. این نوع تدفین، یکی از شاخصه های دوره های پیشاتاریخ، عصر مفرغ و آغاز عصر آهن محسوب می شود.

با گذشت زمان، این مکان تغییر کاربری داده است. در دوره ای، شهر زیرزمینی سامن به نیایشگاه پیروان آیین میترائیسم تبدیل شده و بعدها نیز در برهه هایی از تاریخ، نقش پناهگاهی امن را برای مردم منطقه در برابر یورش دشمنان ایفا کرده است.

امروز، شهر زیرزمینی سامن مجموعه ای حیرت انگیز از اتاق ها، دالان های تو در تو، فضاهای آیینی و مسیرهای مخفی ست که همگی با دقت و مهارت بالا در دل سنگ سخت گرانیت تراشیده شده اند. بازدید از این مجموعه، سفری است به عمق تاریخ؛ جایی که هر دیوار و هر پیچ وخم، قصه ای ناگفته از زندگی، مرگ و باورهای انسان های گذشته در خود دارد.

اولین نگاه، اولین حس از شهر زیرزمینی سامن

وقتی از پله ها پایین رفتم، انگار زمان متوقف شد. فضای نیمه تاریک، سکوتی عجیب و بوی خاک. راهنمای ما خانم موسوی بودند، کسی که با شور و اشتیاق در مورد شهر صحبت می کردند. از لحظه کشف گرفته تا جزئیات معماری و شیوه تدفین.

همان موقع زوجی سراسیمه از پایین و داخل شهر به بالا برگشتند. فضا تاریک و رازآلود بود و مثل یک گوردخمه واقعی حس ترس را القا می کرد. بعضی ها به اینجا “گوردخمه زیرزمینی سامن” یا “گور دخمه سامن” می گویند، چون فضاهای تدفینی در دل شهر تعبیه شده است.

نحوه دفن مردگان در گوردخمه سامن

شهر حدود ۲ تا ۴ متر زیر زمین قرار گرفته و شامل پنج مسیر یا دالان است. من خودم وارد یکی از این مسیرها شدم و برای لحظاتی گم شدم. ترسی که در آن لحظه تجربه کردم، با هیچ چیز قابل مقایسه نیست؛ ترکیبی از تاریکی، سکوت، تاریخ و تخیل.

در دل دیوارها، مکان هایی برای تدفین وجود دارد. اسکلت هایی با فاصله هایی مشخص، نشانه ای از احترام یا شاید ترس از نزدیک کردن مردگان به هم. هیچ کدام از این اسکلت ها الان دیده نمی شوند. همه اسکلت ها جمع آوری شده بودند و برای بررسی و حفاظت به بخش های خارج از شهر منتقل شده بودند؛ اما حس حضورشان هنوز آنجا بود.

نکته ای که توجه باستان شناسان را جلب کرده، نحوه دفن مردگان با فاصله هایی مشخص از هم است. این فاصله ها نشان دهنده ی نوعی ترس یا احترام نسبت به اجساد قبلی بوده است. به عبارت دیگه، آن ها نمی خواستند مردگان قبلی را خیلی نزدیک به هم دفن کنند، شاید به این دلیل که باور داشتند هر جسدی انرژی یا روح خاصی دارد که نباید با دیگری تداخل کند یا سبب ناراحتی ارواح بشود.

این فاصله گذاری ها می تواند نشان دهنده ی نوعی نگرش فرهنگی و مذهبی خاص نسبت به مردگان و جهان پس از مرگ باشد؛ نوعی ترکیب بین احترام به مردگان و ترس از آلودگی یا تاثیر منفی آن ها که در نهایت باعث شده هر جسد در فاصله معینی از دیگری قرار بگیرد.

این رفتار به ما می گوید که مردمان آن دوره به مسائل معنوی و باورهای مذهبی اهمیت زیادی می دادند و دفن مردگان را با دقت و ظرافتی انجام می دادند که هم نشان دهنده ترس و هم احترام عمیق به مردگان بوده است.

آدرس شهر زیرزمینی سامن همدان : استان همدان، شهرستان ملایر، بخش سامن