ارگ کلاه فرنگی یکی از جاذبه های تاریخی بیرجند است که در اواخر دوران حکومت زندیه و اوایل حکومت قاجار به دستور امیر علم خزینه بنا گردید. این بنای تاریخی در گذشته با نامهای دیگری نظیر ارگ حسام الدوله و قصر بی بی عروس نیز شناخته می شده است.
ارگ کلاه فرنگی بیرجند به عنوان یکی از فاخر ترین بناهای تاریخی بجا مانده از دوران قاجار، در مرکز شهر واقع شده و به نوعی نماد بیرجند محسوب می شود. امیر علم خزینه به عنوان مالک، این بنا را به استانداری بیرجند اهدا نمود. ارگ کلاه فرنگی زمانی مقر حکومتی بود و با نامهای دیگری همچون ارگ حسام الدوله، ارگ سرکار و قصر بی بی عروس شناخته می شد.
پلان ارگ کلاه فرنگی بیرجند به شکل شش ضلعی و زیگوراتی (پله پله) طراحی شده و راس مخروطی شکل دارد. این بنای سفید رنگ در فرم اولیه خود شامل دو بادگیر در دو سمت بوده که در مرمت های بعدی حذف شده است. این عمارت در شش طبقه بنا شده اما فقط دو طبقه آن جنبه کاربری دارد و چهار طبقه دیگر صرفا به دلیل فرم پذیری بنا و ایجاد حالت نمادین ساخته شده است.
عمارت کلاه فرنگی بیرجند از چند بخش مهم تشکیل شده که طبقه همکف دارای بیشترین میزان اهمیت است. دلیل آن نیز داشتن کاملترین نقشه معماری و فضا سازی ممکن می باشد. حد فاصل ورودی با بخش همکف چند قوس زیبا مشاهده می شود که نشان دهنده ذوق معماری بکار رفته در ساخت این بنای تاریخی است. فضاهای تشکیل دهنده طبقه همکف افزون بر زبیایی خاص و معماری باشکوه به گونه ای طراحی شده اند که فضاهای مختلف مانند اتاق، گنبدی و هشتی ها توسط چند دالان به یکدیگر مرتبط شوند. ایجاد حوضخانه در وسط این طبقه نیز باعث شده تا دیگر قسمت ها حول آن به وجود بیایند و پدید آورنده نماهای زیبایی باشند.این حوضخانه به صورت هشت صلعی طراحی شده و از کف اصلی بنا یک متر پایین تر قرار دارد. پیرامون حوضخانه چندین طاق نمای مقرنس کاری ساخته شده و به ازای هر طاق نما سکوهایی با ارتفاع کم در بخش زیرین آن جانمایی شده است. نور این فضا نیز توسط گنبدی کلاه فرنگی و از طریق پنجره های نورگیر تامین می شود. دیگر هوشمندی قابل توجه در این قسمت ایجاد آبنما با فرم مخصوصی است که افزون بر تهویه حوضخانه، باعث ایجاد هوای مطبوع در طبقه همکف شده است.
بعد از بازدید از طبقه همکف به سمت طبقه اول حرکت می کنیم. این طبقه به صورت هشت ضلعی بر روی طبقه همکف بنا شده و دارای چند اتاقک کوچک می باشد. ایجاد گچبری های زیبا در بدنه و سقف طبقه اول بیش از هر چیزی حودنمایی می کند.عمارت کلاه فرنگی بیرجند در حال حاضر در اختیار فرمانداری این شهر می باشد. به همین دلیل امکان بازدید از آن فقط در ساعات اداری مقدور است. نشاط آوران به شما پیشنهاد می کند در کنار بازدید از دیگر جاذبه های گردشگری و مکانهای دیدنی بیرجند، حتما از ارگ کلاه فرنگی نیز دیدن نمایید.
