حکیم عمر خیام نیشابوری؛ شاعر، دانشمند، ریاضیدان، منجمی که با آثار شگرف خود تا قرن‌ها بعد در بین همگان شناخته‌‍شده و معروف است. درباره‌ی عمر خیام نیشابوری چه می‌دانید؟ آثار این شاعر را می‌شناسید؟ اشعار این حکیم زیبا سخن و شیوا کلام را شنیده‌اید؟ با نشاط آوران همراه باشید تا اطلاعات جامع و کاملی در مورد حکیم عمر خیام با شما به اشتراک بگذاریم.
مشاهیر ایران
قرن پنجم هجری را می‌توان اوج شکوفایی ادبیات ایران دانست. قرنی که شاعرانی همچون عمر خیام نیشابوری، فردوسی طوسی و باباطاهر را پرورش داد و هر کدام در پاسداشت زبان پارسی از هیچ تلاش و کوششی دریغ نکردند. شاعری که بسیاری دیگر از شعرای قرن‌های آینده از لحن و گفتارشان الگوبرداری کردند. شاعرانی همچون محتشم کاشانی که سبک و سیاق حماسی فردوسی بزرگ را ادامه داد و با لحن و گفتاری شیوا، اشعاری مذهبی حماسی سرود.
بیوگرافی حکیم عمر خیام نیشابوری
غیاث الدین ابوالفتح عمر ابن ابراهیم خیام نیشابوری ملقب به حکیم عمر خیام نیشابوری که با نام های دیگری همچون خیامی، خیام نیشابوری و خیامی النیسابوری نیز خوانده می‌شد. وی در سده ی پنجم هجری در نیشابور متولد شد و وفات او را در میان سال های 517 الی 520 رقم می زنند. خیام نیشابوری علاقه ای بسیار به فلسفه و منطق داشت، بعضی بر این باور هستند که ایشان فلسفه را در یونان و یا مستقیم از یونانی ها آموخته است.
حکیم خیام دارای لقب حجه الحق بوده از بزرگان زمان خود می باشد و همچنین در مرتبه ی علمی خود بسی بالاتر از ذوق ادبی اش بوده اما به واسطه ی علاقه ی مردم به شعر و طرب، خیام در رباعیات خود شهره و بنام می باشد.
حکیم عمر خیام را بیشتر بشناسید
اغلب خیام نیشابوری را به عنوان یکی از شعرای برجسته می شناسیم که رباعی هایش نه تنها زبانزد ایرانی ها که جهانیان است. اما حقیقت این است که شعر تنها زمینه ای نبود که خیام در آن چیره دستی می کرد. این شاعر بزرگ که در قرن پنجم هجری در شهر نیشابور دیده به جهان گشود و در زمان حکومت سلجوقیان می زیست، علاوه بر شعر، دستی بر ریاضیات و نجوم داشت و در این زمینه ها به اکتشافات مهم و قابل توجهی نیز رسید.
از تاریخ تولد و وفات غیاث الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری، تاریخ دقیقی در دست نیست اما در چند مقاله ای که در اواسط قرن ششم نوشته شده است، به صراحت از این دانشمند عالیقدر سخن به میان آمده است. همچنین در آثاری مانند چهارمقاله از نظامی عروضی و زندگی نامه خیام نوشته ی ابوالحسن علی بیهقی، می توان نام و رد پای خیام را مشاهده کرد که براساس همین شواهد، هم دوره این دو نویسنده بوده است.
در کتاب‌های کهنی که به بیان زندگی خیام و کارهای او پرداخته‌اند، اختلاف‌های بسیاری به‌ویژه در تاریخ تولد و مرگ او وجود دارد. نخستین منبعی که به‌طور مفصل خیام را معرفی کرده است، چهار مقاله نظامی عروضی، نوشته‌شده در حدود ۵۵۰ قمری است. دومین زندگی‌نامه خیام توسط ابوالحسن علی بیهقی، در ۵۵۶ قمری، در کتاب تتمه صوان الحکمه یا تاریخ الحکما نوشته شده است. نظامی عروضی و ابوالحسن بیهقی، هر دو معاصر خیام بوده و او را از نزدیک دیده‌اند.
شروع علم آموزی حکیم عمر خیام
وی در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله «امام موفق نیشابوری» علوم زمانه خویش را فراگرفت و چنان‌که گفته‌اند بسیار جوان بود که در فلسفه و ریاضیات تبحر یافت. خیام در سال ۴۶۱ هجری نیشابور را به‌قصد سمرقند ترک کرد و در آنجا تحت حمایت و سرپرستی «ابوطاهر قاضی‌القضات» سمرقند، کتابی درباره معادله‌های درجه سوم تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی نوشت، و از آنجا که با خواجه نظام‌الملک طوسی رابطه‌ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد.
فقه را در میانسالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت؛ حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره‌شناسی را فراگرفت. برخی نوشته‌اند او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فراگرفته بود. شماری از تذکره‌نویسان، خیام را شاگرد ابن‌سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده‌اند. صحت فرضیه شاگردی خیام نزد ابن‌سینا بسیار بعید است، زیرا از لحاظ زمانی با هم تفاوت زیادی داشته‌اند. خیام در جایی ابن‌سینا را استاد خود می‌داند، اما این استادی ابن‌سینا، جنبه معنوی دارد.
سفر حکیم عمر خیام به اصفهان
پس از این دوران خیام به دعوت سلطان جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام‌الملک به اصفهان رفت تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را بر عهده گیرد. یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان اصلاح گاهشماری ایران دانست. او هجده سال در آنجا سکونت داشت. در همین سال‌ها (۴۵۶) مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» نوشت و در آن خطوط موازی و نظریه نسبت‌ها را شرح می‌دهد. به مدیریت او زیج ملکشاهی تهیه میشود و در همین سال‌ها (حدود ۴۵۸) طرح اصلاح تقویم را تنظیم می‌کند. خیام گاه‌شمار جلالی یا تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلال‌الدین ملکشاه مشهور است، اما پس از مرگ ملکشاه این گاهشماری تداوم نیافت. در این دوران خیام به‌عنوان اختربین در دربار خدمت می‌کرد، هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت.
آشوب در اصفهان
به دلیل آشوب‌ها و درگیری‌های ناشی از این امر، مسائل علمی و فرهنگی که قبلاً از اهمیت خاصی برخوردار بود به فراموشی سپرده شد. پس از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیام مورد بی‌مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه (زیج) قطع شد. عدم توجه به امور علمی دانشمندان و رصدخانه، خیام را بر آن داشت اصفهان را به‌قصد خراسان ترک کند. بعد از سال ۴۷۹ خیام اصفهان را به‌قصد اقامت در مرو، پایتخت جدید سلجوقیان، ترک کرد. وی باقی عمر خویش را در شهرهای مهم خراسان به‌ویژه نیشابور و مرو گذراند.
در آن زمان مرو یکی از مراکز مهم علمی و فرهنگی دنیا به شمار می‌رفت و دانشمندان زیادی در آن حضور داشتند. بیشتر کارهای علمی خیام پس از مراجعت از اصفهان در این شهر جامه عمل به خود گرفت. احتمالاً رساله‌های میزان الحکم و قسطاس‌المستقیم را در آنجا نوشته است. رساله مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) نیز احتمالاً در همین سال‌ها نوشته شده‌است.
القاب حکیم عمر خیام
تاریخ‌نگاران و دانشمندان، هم عصر خیام و کسانی که پس از او آمدند جملگی بر استادی وی در فلسفه اذعان داشته‌اند، تا آنجا که گاه وی را حکیم دوران و ابن‌سینای زمان شمرده‌اند. از خیام به‌عنوان جانشین ابن‌سینا و استاد بی‌بدیلِ فلسفه طبیعی (مادی) ریاضیات، منطق و متافیزیک یاد می‌کنند. اما علاوه بر این القاب فراوانی هم داشته است که نمونه‌ای از این القاب عبارت است از: حکیم حجه الحق، خواجه، امام، الفیلسوف حجه الحق، خواجه امام، حکیم جهان و فیلسوف گیتی، الشیخ الامام، الشیخ الاجل حجه الحق، سلطان العلماء، ملک الحکماء، امام خراسان، من اعیان المنجّمین، الحکیم الفاضل الاوحد، تالی ابن‌سینا، حکیم عارف به جمیع انواع حکمت به ویژه ریاضی، مسلط بر تمامی اجزای حکمت و ریاضیات و معقولات، حجه الحق والیقین، نصیرالحکمه و الدین، فیلسوف العالمین، نصره الدّین، الحیر الهمام، سیّدالحکماءالمشرق و المغرب، السیّدالاجل، فیلسوف العالم و…
دیدار خیام با عرفا و حکمای دوره
اوضاع سیاسی و اجتماعی در دوران حکیم خیام نیشابوری مصادف با مجادله ی فرقه های دینی و گرایشات مذهبی بود و از جمله آنها می توان به سنی، شیعه، اشعری و معتزلی که موجب اختلاف نظر ها و اتهام ها گردید اشاره کرد. به اکثر عرفا و علمای دوران حتی امام محمد غزالی اتهام کفر و کافر شدن زدند. در گذشت روز های زندگی عمر خیام نیشابوری دولت آل بویه سقوط کرد و دولت سلجوقی در قیامی بر پا شد. در این دوران که مصادف با وقوع جنگهای صلیبی است، باطنیان ظهور می کنند.
خیام این اقبال را داشت تا بتواند با دانشمندانی از جمله ابن سینا و ابوریحان بیرونی دیدار کند. ابوالفضل بیهقی و نظامی عروضی سمرقندی خیام را بزرگترین حکیم و امام عصر خود می دانستند، از خیام به عنوان جانشین ابن سینا یاد می کردند و او را استاد منطق، ریاضیات، متافیزیک و فلسفه طبیعی می خواندند. القاب حکیم عمر خیام بیش از 35 لقب می باشد که به ایشان نسبت داده می شده است از جمله امام خراسان، ملک الحکماء، فیلسوف الوقت، مسلط بر تمامی اجزای حکمت و ریاضیات و معقولات.
خیام چه دستاوردهایی کسب کرد؟
ریاضیات خیام
می‌توان رد پای خیام را به واسطه طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد. قدیمی‌ترین کتابی که از خیام اسمی به میان آورده و نویسنده آن هم‌دوره خیام بوده، نظامی عروضی، مؤلف چهار مقاله، است؛ ولی او خیام را در ردیف منجمین ذکر می‌کند و اسمی از رباعیات او نمی‌آورد. جورج سارتن از خیام به‌عنوان یکی از بزرگترین ریاضی‌دانان قرون‌وسطی نام می‌برد.
در تقویم جلالی اما هر ۴ سال یک روز به روزهای سال اضافه میشود اما هر دوی این تقویم ها، بر اساس ۳۶۵ روز در سال محاسبه شده اند. خیام نیشابوری و همکارانش برای افزایش دقت تقویم جلالی محاسبات زیادی انجام دادند که از چند و چون آن ها اطلاعات دقیقی در دست نیست. اما به جز تقویم شمسی، فعالیت های خیام در زمینه مباحث ریاضی هم شهره آفاق است و تفاسیر او از عناصر اقلیدسی و رساله اش درمورد جبر اهمیت زیادی داشته و دارد.
تفاسیر خیام
آنچه در تفاسیر او آمده است، نشان می دهد که خیام قصد داشته تا معادلات درجه سه را حل کند و محاسباتش بر روی اصل پنجم اقلیدس نام او را برای همیشه در تاریخ به عنوان یک ریاضیدان برجسته به ثبت رسانده است. خیام نیشابوری تا آن جا پیش می رود که با اثبات اعداد حقیقی، زاویه دید جهانیان را نسبت به ریاضیات به چالش می کشد. او همچنین نظریات مهم و قابل توجهی نیز در هندسه به ثبت رسانده است. اصلی ترین بخش محاسبات او درمورد معادلات مربوط به مکعب است که پس از ارشمیدس، آن ها را با یک شیوه متفاوت حل کرد.
ستاره‌شناسی خیام
یکی از برجسته‌ترین کارهای خیام را می‌توان اصلاح گاهشماری ایران در دوره سلطنت ملکشاه سلجوقی (۴۲۶–۵۹۰ هجری قمری) دانست. وی بدین منظور مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه کرد. اصلاح تقویم در ۲۵ فروردین ۴۵۸ هجری خورشیدی (۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری) انجام شد.
خیام و علم موسیقی
خیام به تحلیل ریاضی موسیقی نیز پرداخته‌است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسأله تقسیم یک‌چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پرده بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد.
ادبیات
خیام زندگی‌اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی که معاصرانش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی‌خبر بودند. معاصران خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام یادی نکرده‌اند. قدیمی‌ترین کتابی که در آن از خیام شاعر یادی شده‌است، کتاب خریده القصر از عمادالدین اصفهانی است. این کتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده است. صادق هدایت در این باره می‌گوید:
«گویا ترانه‌های خیام در زمان حیاتش به واسطه تعصب مردم مخفی بوده و تدوین نشده و تنها بین یکدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیه جنگ‌ها و کتب اشخاص باذوق بطور قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده و پس از مرگش منتشر شده است.»
کتاب خیام نیشابوری
خیام نیشابوری در سال 449 کتابی با عنوان رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله که در مورد معادله های درجه سوم بود را تحت سر پرستی ابوطاهر (قاضی القضات سمرقند) نوشت؛ این کتاب در زبان عربی نوشته شد. در سال 456 مهم ترین کتاب خود در باب ریاضی را به نام رساله فی شرح اشکل من مصادرات اقلیدس که در آن نظریه نسبت ها و خطوط موازی را به تفسیر ارائه داده است. بعد از سال 479 رساله های میزان الحکم، قسطاس المستقیم و مشکلات الحساب را در مرو نوشت.
از دیگر تالیفات خیام می توان به لوازم الامکنت در باب هواشناسی، نوروزنامه از آثار ادبی (آیین پادشاهان ایرانی)، خبر و مقابله، القول علی اجناس التی بالاربعاء در مورد موسیقی، رساله کون و تکلیف به زبان عربی، رساله روضه القلوب، رساله ضیاء العلی، صورت التضاد، ترجمه خطبه ابن سینا، رساله ای در مورد صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب، رساله مشکلات الایجاب و ر طبیعیات، رساله معراجیه و چندین اثر دیگر اشاره کرد.
رباعیات خیام در کتبی با همین نام به چاپ رسیده است که به کوشش بعضی از هم دوران های خیام از آثار آنها 19 بیت رباعی به دست آمده است. منبع اصلی کتاب خریده القصر نوشته عمادالدین اصفهانی می باشد که 50 سال بعد از فوت خیام نوشته شده و در آن رباعیات این حکیم بزرگ را می توان مشاهده کرد.
رباعیات خیام
اشعار خیام پس از او به شهرت بالایی رسیدند، وی در زمان خویش به علم ریاضیات، ستاره شناسی (علم نجوم)، فلسفه و منطق می پرداخته است و کمتر کسی در آن زمان از ابیات و رباعی های او در جریان بوده است، خیام به فیلسوف بودن و ریاضی دانی شهرت داشت. اما امروزه رباعیات خیام شهرتی جهانی دارد به اندازه ای که او را یک شاعر قدر نیز می دانند. 19 رباعی خیام که از کتب هم عصر ایشان یافت شده در یک اثر تحت عنوان رباعیات خیام گرد هم آمده است.
در باب وفات حکیم عمر خیام ابتدا شکیاتی بود که ایشان در چه سالی فوت کرده اما با بررسی های تذکره نویسان مشخص گردید که در سال 517 هجری قمری از دنیا رخت برکنده است. آرامگاه عمر خیام در شهر نیشابور و در باغی باشکوه همجوار امام زاده محروق دفن شده است.
خیام در جهان
خیام نیشابوری در بحث ادبیات و شعر، بیشترین شهرت را در رباعیات به دست آورده است. از میان شعرای بزرگ ایران کمتر کسی به‌اندازه خیام است که شهرت جهانی داشته باشد. اوج شناخت جهان از خیام را می‌توان پس از ترجمه شعرهای وی به‌وسیله ادوارد فیتزجرالد دانست و نام او را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرارداد. تأثیرات خیام بر ادبیات غرب از مارک تواین تا تی.اس.الیوت او را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده است.
بعد از فیتزجرالد، فرانسویان با ترجمه رباعیات او به معرفی خیام در جهان غرب کمک کردند. در سال ۱۸۷۵ میلادی گارسن دوتاسی، خاورشناس معروف فرانسوی، تعداد ۱۰ رباعی از خیام را به فرانسه برده بود، در حالی که حدود ده سال قبل یعنی در سال ۱۸۶۷ نیکولاس، کنسول سفارت فرانسه در رشت، اولین ترجمه رباعیات را به فرانسه ارائه کرده بود. آندره ژید هم با رباعیات خیام از طریق ترجمه فیتزجرالد آشنا بود و بازتاب بعضی از مفاهیم رباعیات خیام را می‌توان در کتاب مائده‌های زمینی او مشاهده کرد. ولادیمیر پوتین، مارتین لوتر کینگ و آبراهام لینکن همیشه قبل از خواب رباعیات خیام می‌خواندند.
مجسمه خیام
دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن ۲۰۰۹ به‌عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان، مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی با ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطه آن در سمت راست ورودی اصلی قرار گرفته است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد. همچنین، در فروردین ۱۳۹۵، به همت مدیر انجمن بین‌المللی فرهنگ ایران، طی مراسمی از مجسمه خیام نیشابوری، ساخت استاد حسین فخیمی در دانشگاه اوکلاهما آمریکا با حضور گسترده دوستداران فرهنگ و هنر ایران‌زمین پرده‌برداری شد.
افسانه‌ای از خیام
در افسانه‌ای دیگر، چنین آمده که روزی خیام با شاگردان از نزدیکی مدرسه‌ای می‌گذشتند. عده‌ای، مشغول ترمیم آن مدرسه بودند و چارپایانی، مدام بارهایی (شامل سنگ و خشت و غیره)را به داخل مدرسه می‌بردند و بیرون می‌آمدند. یکی از آن چارپایان از وارد شدن به مدرسه ابا می‌کرد و هیچ کس قادر نبود او را وارد مدرسه کند. چون خیام این اوضاع را دید، جلو رفت و در گوش چارپا چیزی گفت. سپس چارپا آرام شد و داخل مدرسه شد. پس از این که خیام بازگشت، شاگردان پرسیدند که ماجرا چه بود؟
خیام بازگفت که آن خر، یکی از محصلان همین مدرسه بود و پس از مردن، به این شکل در آمده و دوباره به دنیا بازگشته بود ( اشاره به نظریهٔ تناسخ) و می‌ترسید که وارد مدرسه بشود و کسی او را بشناسد و شرمنده گردد. من این موضوع را فهمیدم و در گوشش خواندم:
ای رفته و باز آمده بَل هُم گشته
نامت ز میان مردمان گم گشته
ناخن همه جمع آمده و سم گشته
ریشت ز عقب در آمده دم گشته
و چون متوجه شد که من او را شناخته‌ام، تن به درون مدرسه رفتن در داد.
برگزیده ای از رباعیات عمر خیام
بنگر ز جهان چه طرف بر بستم ؟ هیچ
وز حاصل عمر چیست در دستم ؟ هیچ
شـمع طـربم ولی چـو بنـشستم هیچ
من جام جمم ولی چو بشکستم هیچ
**********
چون مرده شوم خاک مرا گم سازید
احوال مــرا عبرت مــردم سازید
خاک تن من به باده آغشته کنید
وز کـالبدم خشت سر خم سازید
نمونه اشعار خیام
هر چند که رنگ و بوی زیباست مرا / چون لاله رخ و چو سرو بالاست مرا معلوم نشد که در طربخانه خاک / نقاش ازل بهر چه آراست مرا
* * *
جوانی
امروز که نوبت جوانی من است / می نوشم ازآنکه کامرانی من است عیبم مکنید گرچه تلخ است خوش است / تلخ است چراکه زندگانی من است
* * *
میانسالی
افسوس که نامه جوانی طی شد / وان تازه بهار زندگانی دی شد حالی که ورا نام جوانی گفتند / معلوم نشد که او کی آمد کی شد
* * *
پیری
من دامن زهد و توبه طی خواهم کرد / با موی سپید قصد می خواهم کرد پیمانه عمر من به هفتاد رسید / این دم نکنم نشاط کی باید کرد
نظرات و دلنوشته های ثبت شده ...