عصر مشروطه با اشعار ایرج میرزا در هم آمیخته شده‌است. شاعری که در سال 1252 یا 1253 چشمان خویش را به روی دنیای فانی باز کرد و در سال 1344 چشم از جهان گشود. از جمله شعرای هم دوره ایرج، می‌توان از پروین اعتصامی نام برد. زنی با احساس که در جوانی چشم از جهان بست و هنردوستان را از هنر و لحن شیوای خویش بی دریغ گذاشت. در ادامه به زندگینامه ایرج میرزا خواهیم پرداخت.
بیوگرافی ایرج میرزا
ایرج میرزا فرزند غلامحسین میرزای قاجار و او فرزند ملک ایرج، فرزند فتحعلی شاه است. پدران جد ایرج میرزا همه شاعر بوده اند و پدرش غلامحسین میرزا شاعر رسمی درگاه مظفرالدین میرزا ولیعهد بود. وی را می‌توان از جمله مشاهیر ایران در تاریخ معاصر دانست.
ایرج میرزا پاییز ۱۲۵۲ یا ۱۲۵۳ خورشیدی در تبریز بدنیا آمد و در ۲۲ اسفند ۱۳۰۴ خورشیدی در تهران در گذشت. ایرج میرزا ملقب به «جلال الممالک» و «فخرالشعرا»، از جمله شاعران برجستهٔ ایرانی در عصر مشروطیت (اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی) و از پیشگامان تجدد در ادبیات فارسی بود. ایرج میرزا در قالب‌های گوناگون شعر سروده و ارزشمندترین اشعارش مضامین انتقادی، اجتماعی، احساسی و تربیتی دارند. شعر ایرج ساده و روان و گاهی دربرگیرندهٔ واژه ها و گفتارهای عامیانه است و اشعار او از جمله اشعار اثرگذار بر شعر دوره مشروطیت بود.
زندگینامه ایرج میرزا
در زندگی نامه ایرج میرزا آمده است که او زبان های فارسی و عربی و فرانسوی را در تبریز فرا گرفت و از درس بزرگانی چون آقا محمد تقی عارف اصفهانی و میرزا نصرالله بهار شیروانی بهره گرفت و در حوزه درسی آشتیانی‌های مقیم تبریز منطق و معانی و بیان آموخت و در زبان فرانسوی، شاگرد مسیو لامبر و هم درس فرزند امیرنظام گروسی بود. ایرج میرزا در شانزده سالگی ازدواج کرد و سه سال بعد پدر و همسرش درگذشتند و اداره امور خانه برعهده او قرار گرفت و ناچار به خدمات درباری روی کرد. ایرج، از روزگار جوانی شعر می گفت و مورد تشویق امیرنظام گروسی بود و در نوزدهمین سال از زندگی از سوی مظفرالدین میرزای ولیعهد، سرودن و خواندن قصیده های سلام عیدها به او واگذار شد.
در روزگار پیشکاری میرزا علی خان امین الدوله در ایالت آذربایجان، منشی مخصوص او بود و پس از چندی با دبیر حضور قوام السلطنه روانه اروپا شد و در بازگشت از اروپا از سوی نظام السلطنه پیشکار آذربایجان رئیس اتاق تجارت تبریز شد و در سال 1319 هجری قمری با نظام السلطنه به خمسه رفت. چندی نیز زیر نظر مستشاران بلژیکی در گمرک کرمانشاهان کار می کرد.
توصیف ایرج میرزا
در مقدمه کتاب «سیری در زندگی و آثار ایرج میرزا» از قول «پروفسور مار»، ایران شناس نام‌دار روس، ایرج میرزا را چنین توصیف کرده است: «مردی بود سیاه سوخته و لاغر اندام و متوسط القامه و در رفتار و گفتار شکیبا و بردبار. اشعار ایرج وقتی خودش آن ها را می خواند جان می گرفت… ایرج میرزا را از زمره‌ی شاعران برجسته‌ی عصر مشروطیت می دانند. شاید بتوان وی را از شاعران مطرح دوران تجدد در ادبیات ایران نیز به شمار آورد.»
مضمون اشعار ایرج
وی در سن شانزده سالگی ازدواج کرد و سه سال از ازدواجش نگذشته بود که پدر و همسر هر دو را از دست داد. دوران اقامت ۵ ساله‌ی ایرج میرزا در خراسان را شاید بتوان بهترین دوره‌ی کوشش ادبی ایرج میرزا دانست. اشعار پیش از دوره مشروطیت ایرج اشعاری است که بیشتر در ستایش رجال زمان و بزرگان قاجار است اما پس از مشروطه اشعار ایرج میرزا بیشتر رنگ و بوی مضامینی با انتقادهای اجتماعی به خود می گیرد.
انقلاب پرشور مشروطه آغاز شده بود که ایرج میرزا به سی و چهار سالگی رسیده بود و پس از انقلاب مشروطه، او بیست سال شاعری کرده بود و تاثیر این انقلاب اجتماعی، در شعر او پیداست و در تحلیل اشعار ایرج میرزا باید بدین نکته توجه داشت. پس از انقلاب مشروطه چندی در وزارت معارف کار می کرد و در سال 1326 هجری قمری مهدیقلی هدایت فرمانروای آذربایجان شد و ایرج نیز با او بود و در انقلاب تبریز، با او از راه قفقاز به تهران آمد و با ابتکار ایرج میرزا وزارت معارف اداره عتیقات را ایجاد کرد.
سفر ایرج میرزا به اروپا
سفر ایرج میرزا به اروپا و قفقاز و آشنایی او با آداب و فرهنگ و ادبیات دیگران در رشد و بالندگی ایرج میرزا تاثیر به‌سزایی داشت. بسیاری از اشعار ایرج میرزا را جمع کثیری از مردم شنیده‌اند و یا خوانده‌اند. شاید بتوان از معروف‌ترین اشعار او شعری را دانست که عنوان «مادر» گرفته است. بسیاری از مردم خصوصا بزرگ‌ترها با این شعر ایرج میرزا آشنایی دارند و لااقل برخی از ابیات آن را از حافظه می‌خوانند.
منظومه زهره و منوچهر
منظومه‌ی «زهره و منوچهر» که از یک داستان یونانی است و شکسپیر آن را به شعر درآورده است را ایرج میرزا به شعر درآورده است که از اشعاری است که در میان دیوان ایرج میرزا بیشتر شناخته شده است. خلاف آن‌چه به دلیل استفاده از الفاظ رکیک از منش و شخصیت این شاعر بزرگوار استنباط می‌شود، باید گفت که وی فردی متین و موقر و مبادی آداب بوده و در جمع بسیار لفط قلم سخن می‌گفته اما در جمع خصوصی و دوستانه گاهی بذله‌گو بوده است.
دیوان ایرج میرزا
در دیوان ایرج میرزا، قصیده هایی با موضوع های چون مدح ،منقبت بزرگان دین، ستایش از پادشاهان، امیران روزگار، هجو این و آن و قطعه های بسیاری با موضوع های گوناگون و ترکیب بند، ترجیع بند، قالب های نو و مثنوی هایی در پند و اندرز و هجو است. شعر ایرج میرزا، شعریست ساده و روان و نزدیک به فهم عامه، با این همه از تخیلات ظریف شاعرانه سرشار است.
ویژگی‌های معنوی اشعار ایرج
از ویژگی های معنوی آن یکی نقد اوضاع روزگارست و دیگری تشویق جوانان به دانش اندوزی و علم آموزی و توجه به تربیت کودکان، اظهار علاقه به مادر و حق شناسی از زحمت های او، تشویق مردم به وطن پرستی، انتقاد از زاهدان ریایی و دروغین و بدکار، تجلیل از حقایق دینی اما بزرگ ترین عیب شعر ایرج میرزا به کارگیری واژه های رکیک و مضمون های ناپسندی است که در قبال این همه زشتی هیچ بهره ای به جامعه نمی رساند.
دیوان ایرج میرزا سال های سال در قطع جیبی، از کتاب فروشی مظفری چاپ و نشر می شد. اما در سال 1342 هجری شمسی با تحقیق مفصل و ارزنده زنده یاد دکتر محمد جعفر محجوب در قطع وزیری از سوی شرکت سهامی نشر اندیشه منتشر شد.
اشعار
زندگی ادبی این شاعر دارای دو مرحله بود؛ در مرحله اول که دوران جوانی ایرج بود. وی در قالب قصیده به ستایش رجال و خوش‌آمد و تهنیت پرداخت؛ ولی در مرحله دوم که مصادف با دوران پختگی شاعر بود، از شاعر درباری بودن کناره گرفت و با پشت سرگذاشتن تجربیات ارزنده و جهان‌بینی تازه‌ای که در اثر سفر اروپا و کسب معرفت و کمالات به دست آورده بود، مسائل و مضامین تازه‌ای در دنیای شعرش پدیدار شد و سبک جدیدی به وجود آورد.
بیشتر اشعار موجود در دیوان او نیز که دارای اعتبار ادبی والایی‌اند در این دوره سروده شده‌اند. ایرج در سیاق کلام بسیار ساده‌گرا و ساده‌نویس بود. او در اشعار خود از کلمات زبان محاوره‌ای بهره گرفت. با کمک ایرج زبان شعر به لحاظ واژگان محاوره‌ای، بسیار غنی و پرمایه شد.
غروب زندگی شاعری ماندگار
در سال های بعد، میرزا روزگاری معاون حکومت اصفهان بود، چندی به حکومت آباده رفت. روزگاری در گمرک انزلی کار می کرد و چندی معاون پیشکاری مالیه خراسان بود، و اینک ایرج به سال های پایانی زندگی نزدیک می شد در حالی که با نادری و پریشانی درگیر بود و سرانجام در ماه شعبان سال 1304 هجری قمری برابر با اسفند سال 1344 هجری شمسی بر اثر سکته قلبی درگذشت و در مقبره ظهیرالدوله تهران به خاک سپرده شد.
دیوان ایرج میرزا
دیوان ایرج میرزا، مشتمل بر اشعار ایرج میرزا، شاعر عهد مشروطیت، مشهور به جلال‌الملک است. آثار و اشعار ایرج میرزا، مشتمل بر غزلیات، قصاید، قطعات و چندین مثنوی از جمله مثنوی زهره و منوچهر و مثنوی عارفنامه است. کتاب با قصیده‌ای در ستایش نظام‌السلطنه مافی و 35 قصیده دیگر آغاز شده است. پس از آن غزلها، مثنوی‌ها، قطعه‌ها، رباعی‌ها، مربع ترکیب، قالب‌های نو و در انتهای کتاب نیز غزلها و قطعه‌ها و مثنوی‌های ناتمام و بیتهای پراکنده ذکر شده است.
تحولات ایران در دوره مشروطه
به دنبال تحولات اساسی در نظام اجتماعی – سیاسی ایران در دوره مشروطه، ادبیات نیز دستخوش تغییر و تحول بنیادین شد و این دگرگونی نه فقط در محتوا که در شیوه بیان و نحوه کارکرد زبان نیز آشکار گردید. اگرچه، تنی چند از ادیبان و شاعران بودند که نه از این و نه از آن حیث کمترین جنبشی در حال و کارشان پدید نیامد؛ همچون ادیب پیشاوری و ادیب نیشابوری؛ نیز تنی چند بودند که با تأثیرپذیری شدید از انقلاب مشروطه، بیشتر محتوا و کمتر زبانِ شعرشان، تحول یافت؛ همچون ادیب‌الممالک فراهانی و محمدتقی بهار؛ دسته‌ای که از آنان به شاعران قلب مشروطیت تعبیر می‌کنند.
شاعران عصر مشروطه
اما در بین شاعران عصر مشروطه، شعر ایرجمیرزا هم از نظر محتوا و هم از نظر سبک و زبان و نحوه بیان، چهره‌ای متفاوت دارد؛ تا آنجا که برخی صاحب‌نظران معتقدند که اساسی‌ترین درونمایههای شعر مشروطه به زبان طنز مورد انتقاد او قرار گرفته است. نیز او را در حیطه زبان و گفتار و بیان ادبی از دیگران ممتاز می‌دانند و حق نیز همین است؛ چه، با اندک نگاهی به دیوان ایرج درمییابیم که در فضای شعر وی – با آن زبان خاصش – از آن شور و شرر و داغ و درد شعرهای عشقی و عارف، آن فاتحه‌خوانی‌های سید اشرف حسینی و ناله‌های زار بهار در سوگ مشروطه، خبری نیست.
انقلاب مشروطیت
هرچند، انقلاب مشروطیت و دگرگونی‌هایی که در عرصه سیاست و جامعه روی داد، حال و هوای این شاهزاده قاجار را نیز – که زمانی از صاحب‌منصبان و مداحان دربار بود – عوض کرد، ظاهرًا این دگرگونی تا به آنجا نبوده است که در رثای آزادی و وطن ازدسترفته، خوناب از مژه بگشاید و سیل خون به دامن روانه کند یا در آرزوی آبادی سرزمین مادری زاری کند و شاید همین امر مایه جدایی زبان وی از زبان دیگران و دوری آن از شعارگونگی باشد.
برگزیده ای از اشعار ایرج میرزا
شعر مادر ایرج میرزا :
داد معشوقه به عاشق پیغام
که کُند مادرِ تو با من جنگ
هر کُجا بیندم از دور کُند
چهره پر چین و جبین پُر آژنگ
با نگاهِ غضب آلود زند
بر دلِ نازکِ من تیرِ خدنگ
مادرِ سنگ دلت تا زنده‌ست
شهد در کامِ من و توست شَرنگ
نشوم یکدل و یکرنگ تو را
تا نسازی دلِ او از خون رنگ
گر تو خواهی به وصالم برسی
باید این ساعت بی خوف و درنگ
روی و سینۀ تنگش بدری
دل برون آری از آن سینۀ تنگ
گرم و خونین به منش باز آری
تا بَرد ز آینۀ قلبم زنگ
عاشقِ بی‌خرد ناهنجار
نه، بل آن فاسقِ بی عصمت و ننگ
حُرمتِ مادری از یاد ببُرد
خیره از باده و دیوانه ز بنگ
رفت و مادر را افکند به خاک
سینه بدرید و دل آورد به چنگ
قصدِ سرمنزلِ معشوق نمود
دلِ مادر به کفش چون نارنگ
از قضا خورد دمِ در به زمین
و اندکی سُوده شد او را آرنگ
وان دل گرم که جان داشت هنوز
اوفتاد از کف آن بی فرهنگ
از زمین باز چو برخاست نمود
پی برداشتن آن آهنگ
دید کز آن دل آغشته به خون
آید آهسته برون این آهنگ:
«آه دست پسرم یافت خراش
آه پای پسرم خورد به سنگ»
قسمتی از شعر مادر ایرج میرزا
داد معشوقه به عاشق پیغام / که کند مادر تو با من جنگ
هر کجا بیندم از دور کند / چهر پرچین و جبین پر آژنگ
با نگاه غضب آلوده زند / بر دل نازک من تیر خدنگ
مادر سنگ دلت تا زنده است / شهد در کام من و توست شرنگ
نشوم یک دل و یک رنگ تو را / تا نسازی دل او از خون رنگ
گر تو خواهی به وصالم برسی / باید این ساعت بی‌خوف و درنگ
روی و سینه‌ی تنگش بدری / دل برون آری از آن سینه تنگ
گرم و خونین به مَنَش باز آری / تا برد ز آیینه‌ی قلبم زنگ
عاشق بی‌خرد ناهنجار / نه بل آن فاسق بی‌عصمت و ننگ
حرمت مادری از یاد ببرد / خیره از باده و دیوانه ز بنگ
