رخشندهٔ اعتصامی معروف به پروین اعتصامی در 25 اسفند 1285 خورشیدی برابر با 17 مارس 1907 میلادی در شهر تبریز به دنیا آمد. پدرش یوسف اعتصامی آشتیانی (اعتصام الملک) از رجال نامی و نویسندگان و مترجمان مشهور اواخر دورهٔ قاجار بود و در آن زمان ماهنامه ادبی «بهار» را منتشر می کرد. مادرش اختر فتوحی فرزند میرزا عبدالحسین ملقب به مُقدّم العِداله و متخلص به “شوری”از واپسین شاعران دوره قاجار، اهل تبریز وآذربایجانی بود. با قسمت مشاهیر نشاط آوران همراه باشید تا به زندگینامه این شاعره گرانقدر بپردازیم.
پروین اعتصامی از مشاهیر ایران
شاید پروین را بتوان یکی از مشهورترین شعرای معاصر ایران دانست. ایران از ابتدای تاریخ تا به امروز مهد پرورش هنرمندان، شاعران، نقاشان و مجسمه سازان مختلفی بودهاست. پروین اعتصامی با خلق اشعاری زیبا و گوش نواز، جای خود را در در هر هنردوستی تثبیت کردهاست. ما قبلا” در نشاط آوران درباره بسیاری از مشاهیر ایران زمین صحبت کردهایم. از عارف و شاعری به نام سعدی شیرازی و اشعار و دستاوردهای ایشان گفتهایم تا به عصر جدید و پروین رسیدهایم. در ادامه همراه ما باشید تا رخشنده اعتصامی، نگین درخشان شعر پارسی را بیشتر بشناسید.
بیوگرافی پروین اعتصامی
پدر پروین میرزا یوسف اعتصامی (اعتصام الملک) پسر میرزا ایراهیم خان مستوفی ملقب به اعتصام الملک از اهالی آشتیان بود که در جوانی به سمت استیفای آذربایجان به تبریز رفت و تا پایان عمر در همان شهر زیست. میرزا یوسف اعتصامی در زندگی دختر شاعر خود نقش مهمی داشت.
در کودکی با پدر به تهران آمد. ادبیات فارسی و ادبیات عرب را نزد وی قرار گرفت و از محضر ارباب فضل و دانش که در خانه پدرش گرد می آمدند بهرهها یافت و همواره آنان را از قریحه سرشار و استعداد خارق العاده خویش دچار حیرت میساخت. در هشت سالگی به شعر گفتن پرداخت و مخصوصاً با به نظم کشیدن قطعات زیبا و لطیف که پدرش از کتب خارجی (فرنگی- ترکی و عربی) ترجمه می کرد طبع آزمایی مینمود و به پرورش ذوق میپرداخت.
در تیر ماه سال 1303 شمسی برابر با ماه 1924 میلادی دوره مدرسه دخترانه آمریکایی را که به سرپرستی خانم میس شولر در ایران اداره میشد با موفقیت به پایان برد و در جشن فراغت از تحصیل خطابهای با عنوان” زن و تاریخ” ایراد نمود. او در این خطابه از ظلم مرد به شریک زندگی خویش که سهیم غم و شادی اوست سخن میگفت.
پروین در تمام سفرهایی که با پدرش در داخل و خارج ایران مینمود شرکت میکرد و با سیر و سیاحت به گسترش دید و اطلاعات و کسب تجارب تازه میپرداخت.
زندگینامه پروین اعتصامی
پروین اعتصامی تنها دختر خانواده بود و چهار برادر داشت. در سال هزار و دویست و نود و یک در حالی که کودکی بیش نبود با خانواده به تهران آمد. از این رو پروین از کودکی با مشروطه خواهان و چهرههای فرهنگی آشنا شد و ادبیات را در کنار پدر و از استادانی چون دهخدا و ملک الشعرای بهار آموخت. در دوران کودکی، زبانهای فارسی و عربی را زیر نظر معلمان خصوصی در منزل آموخت. پایان نامهی تحصیلی خود را از مدرسهی آمریکایی تهران گرفت و در همانجا شروع به تدریس کرد.
پروین در سال 1313 و زمانی که 28 سال سن داشت با پسر عموی خود ازدواج کرد. دوام این زندگی تنها دو ماه و نیم بود و خود را از دنگی زناشویی رهاند. عدهای دلیل پایان یافتن زندگی زناشویی پروین را در خلق و خوی نظامی همسر وی میدانند. پسر عموی پروین رئیس شهربانی کرمانشاه بود و با خلقیات و احساسات شاعرانه پروین سر ناسازگاری داشت و همین امر باعث پایان یافتن زندگی زناشویی این زوج شد.
غروب زندگی اعتصامی
بعد از این واقعه تأثیرانگیز پروین مدتی در کتابخانه دانشسرای عالی تهران سمت کتابداری داشت و به کار سرودن اشعار ناب خود نیز ادامه میداد. تا اینکه دست اجل او را در 34 سالگی از جامعه ادبی گرفت در حالی که بعد از آن سالها میتوانست عالیترین پدیدههای ذوقی و فکری انسانی را به ادبیات پارسی ارمغان نماید.
به هرحال در شب 16 فروردین سال 1320 خورشیدی به دلیل بیماری حصبه در تهران زندگی را بدرود گفت و پیکر او را به قم بردند و در جوار قبر پدر دانشمندش در مقبره خانوادگی به خاک سپردند.
اشعار پروین اعتصامی
پروین اعتصامی؛ در روزگار کودکی استعداد شاعرانه خویش را آشکار کرد و نزد پدر ادبیات آموخت و دیوان ناصر خسرو را نزد سید نصرالله تقوی خواند، تاثیر ناصر خسرو در شعر او به خوبی پیداست. دیوان پروین اعتصامی از یک سو از شاعران خراسان بویژه ناصر خسرو تاثیر گرفته است و از سوی دیگر از شاعران عراق و فارس از حیث معانی نیز با اندیشه های عارفانه هماهنگی دارد. با این همه شاعر، شیوه ای بدیع و مستقل پدید آورده است.
شعر ای مرغک را تنها زمانی که 12 سال سن داشت سرود که خود گواهی بر استعداد و طبع شاعری پروین از زمان کودکی دارد.
ای مُرغک خُرد ، ز آشیانه
پرواز کن و پریدن آموز
تا کی حرکات کودکانه؟
در باغ و چمن چمیدن آموز
رام تو نمی شود زمانه
رام از چه شدی ؟ رمیدن آموز
مندیش که دام هست یا نه
بر مردم چشم ، دیدن آموز
شو روز به فکر آب و دانه
هنگام شب آرمیدن آموز
گفتار پروین
قصیده های پروین اعتصامی، گرچه به شیوه ناصر خسرو سروده شده است، لیکن، بویی از تفکرات سعدی و حافظ در خویش دارد، وگاه در مثنوی ها، به مولوی نزدیک می شود. اما در قطعات به گونه ای متفاوت از قصیده هایش می اندیشد. این قطعه ها، بیشتر به شیوه مناظره سروده شده است. روشی که ریشه در ادب پیش از اسلام ایران دارد. در آثار بازمانده از روزگار ساسانی، مناظره گویی جایی عمده دارد.
در روزگار پس از اسلام نیز بیشتر شاعران آذربایجان و عراق این روش را دنبال کردند و اسدی نیز گرچه ریشه در خاک توس داشت، اما مناظره های خود را در آذربایجان سروده است. اما در مناظره های ظریف پروین اعتصامی، گاه طنزی زیبا در جریان است همانند نخی که از دانه های تسبیح می گذرد و گه گاه خود را نشان می دهد و گاه نیز طنز یا هجوی پرخروش اما معقول و آمیخته به ادب، سر بر می کند.
با این همه، شعر پروین اعتصامی در آمیخته است با اندرزهایی عبرت آموز، از آن قبیل که در مسمط پر غوغای یاد یاران تجلی می کند. اما آنچه بیش از همه در دیوان پروین اعتصامی، توجه خواننده را به خود جلب می کند، بی توجهی او به مضمون های عاشقانه است. که در میان اشعار پروین اعتصامی کم ترین جا را به خود اختصاص داده است. با آن که عواطف زنانه او، از میان بسیاری از قطعاتش، سر بر می کنند.
دیوان پروین اعتصامی مجموعه ای از قصیده ها، قطعه ها، مثنوی ها و دو مسمط زیبا، به نام های نغمه صبح و یاد یاران می باشد. دیوان پروین اعتصامی نخستین بار در سال 1314 شمسی با مقدمه شادروان ملک الشعرای بهار به چاپ رسیده است و به سبب استواری قالب ها و گیرایی مضمون هایش بارها چاپ و منتشر شده است.
درگذشت شاعره گرانقد
پروین اعتصامی در سی و چهار سالگی در فروردین 1320 هجری شمسی به بیماری حصبه و به مرگی نابهنگام درگذشت. مقبره پروین اعتصامی در حرم حضرت معصومه (س) در قم می باشد.
آثار پروین اعتصامی
پیش از ازدواج، پدرش با چاپ مجموعه اشعار او مخالف بود و این کار را با توجه به اوضاع و فرهنگ آن روزگار، درست نمی دانست. او فکر می کرد که دیگران ممکن است چاپ شدن اشعار یک دوشیزه را، راهی برای یافتن شوهر به حساب آورند!
اما پس از ازدواج پروین و جدائی او از شوهرش، به این کار رضایت داد. نخستین مجموعه شعر پروین، حاوی اشعاری بود که او تا پیش از ۳۰ سالگی سروده بود و بیش از صد و پنجاه قصیده، قطعه ، غزل و مثنوی را شامل می شد.
مردم استقبال فراوانی از اشعار او کردند، به گونه ای که دیوان او در مدتی کوتاه پس از چاپ، دست به دست میان مردم می چرخید و بسیاری باور نمی کردند که آن ها را یک زن سروده است، استادان معروف آن زمان، مانند دهخدا و علامهء قزوینی، هر کدام مقاله هایی درباره اشعار او نوشتند و شعر و هنرش را ستودند.
مزار پروین
پروین اعتصامی از جمله شاعرانی است که سرودهای برای ثبت روی سنگ قبر خود قبل از مرگش آماده کرده بود. این شاعر سرانجام در 35 سالگی زمانی که هنوز خیلی جوان بود به دلیل بیماری حصبه از دنیا رفت. مزار پروین در کنار پدرش در صحن مطهر حضرت معصومه س در قم به خاک سپرده شد. دستخط پروین بر یک عکسنوشته موجود است که ابتدای آن نوشته است: این قطعه را برای سنگ مزار خودم سرودهام.
اینکه خاک سیهش بالین است
اختر چرخ ادب پروین است
گر چه جز تلخی ز ایام ندید
هر چه خواهی سخنش شیرین است
صاحب آن همه گفتار، امروز
سائل فاتحه و یاسین است
دوستان به که ز وی یاد کنند
دل بی دوست دلی غمگین است
خاک در دیده بسی جان فرساست
سنگ بر سینه بسی سنگین است
بیند این بستر و عبرت گیرد
هر که را چشم حقیقتبین است
هر که باشی و ز هر جا برسی
آخرین منزل هستی این است
آدمی هر چه توانگر باشد
چون بدین نقطه رسد مسکین است
اندر آنجا که قضا حمله کند
چاره تسلیم و ادب تمکین است
زادن و کشتن و پنهان کردن
دهر را رسم و ره دیرین است
خرم آن کس که در این محنت گاه
خاطری را سبب تسکین است
طبع شهر پروین از کودکی همراه وی بود
از مناظره بین نخود و لوبیا تا بی تابی وی بر بالین پدرش
پروین اعتصامی در طول زندگی کوتاه مدتش حوادث مختلفی که وی را شدیدا تحت تاثیر قرار دهد، تجربه کرد. او به خاطر روحیه حساس و شاعرانه اش از همان کودکی، به هر موضوعی، حتی ساده ترین و روزمره ترین مسائل، به گونه ای متفاوت از سایر کودکان، نگاه ویژه ای داشت. مثلا او در هشت سالگی شعری با مضمون مناظره بین نخود و لوبیا سرود:
نخودی گفت لوبیایی را کز چه من گردم این چنین، تو دراز؟
گفت: ما هردو را بباید پخت چارهای نیست، با زمانه بساز
یا شعری دیگر، مناظرهای بین «سیر و پیاز» است:
سیر یک روز طعنه زد به پیاز که تو مسکین چهقدر بدبویی
گفت:از عیب خویش بیخبری زان ره، از خلق عیب میجویی
همانطور که اشاره کردیم، پروین ازدواجی ناموفق داشته و تا پایان زندگی اش هرگز درباره این ازدواج با کسی صحبت نکرده، از او تنها سه بیت شعر در واکنش به این رخداد باقی مانده است:
ای گل تو ز جمعیّت گلزار چه دیدی؟ جز سرزنش و بدسری خار چه دیدی؟
رفتی به چمن لیک قفس گشت نصیبت غیر از قفس ای مرغ گرفتار چه دیدی؟
ای شمع دلافروز تو با این همه پرتو جز مشتری سفله به بازار چه دیدی؟
شعر پروین در وصف پدر خویش
پدر آن تیشه که بر خاک تو زد دست اجل تیشهای بود که شد باعث ویرانی من
اینکه خاک سیهش بالین است اختر چرخ ادب پروین است
گر چه جز تلخی ز ایام ندید هر چه خواهی سخنش شیرین است
صاحب آنهمه گفتار امروز سائل فاتحه و یاسین است
دوستان به که ز وی یاد کنند دل بی دوست دلی غمگین است
خاک در دیده بسی جان فرساست سنگ بر سینه بسی سنگین است
بیند این بستر و عبرت گیرد هر که را چشم حقیقت بین است
هر که باشی و ز هر جا برسی آخرین منزل هستی این است
آدمی هر چه توانگر باشد چون بدین نقطه رسید مسکین است
اندر آنجا که قضا حمله کند چاره تسلیم و ادب تمکین است
زادن و کشتن و پنهان کردن دهر را رسم و ره دیرین است
خرم آنکس که در این محنت گاه خاطری را سبب تسکین است
پروین در شعری دیگر نیز به مرگ پدرش و نیز خلا عاطفی به خاطر نبود مادر یا یار و یاور دیگری در زندگی اش اشاره کرده است:
به سر خاک پدر، دخترکی صورت و سینه به ناخن میخست
که نه پیوند و نه مادر دارم کاش روحم به روح پدر میپیوست
گزیده ای از بهترین اشعار پروین اعتصامی
هر بلائی کز تو آید نعمتی است
هر که را رنجی دهی آن راحتی است
زان به تاریکی گذاری بنده را
تا ببیند آن رخ تابنده را
**********
ای گل، تو ز جمعیت گلزار، چه دیدی
جز سرزنش و بد سری خار، چه دیدی
ای لعل دل افروز، تو با اینهمه پرتو
جز مشتری سفله، ببازار چه دیدی
رفتی به چمن، لیک قفس گشت نصیبت
**********
سیر یک روز طعنه زد به پیاز
که تو مسکین چهقدر بدبویی
گفت : از عیب خویش بیخبری
زان ره، از خلق عیب میجویی
نظرات و دلنوشته های ثبت شده ...